درس تفسیر حضرت آیتالله حسینی بوشهری (دامت برکاته) موضوع کلی: تفسیر سوره «بقره» تاریخ: 25فروردین 1395 موضوع جزئی: تفسیر آیه 41 مصادف با: 5 رجب 1437 سال تحصیلی: 95-94 جلسه: 95 |
«الحمدلله رب العالمين و صليالله علي محمد و آله الطاهرين و اللعن علي اعدائهم اجمعين»
تفسیر آیه 41
«وَ آمِنُوا بِمَا أَنْزَلْتُ مُصَدِّقاً لِمَا مَعَكُمْ وَ لاَ تَكُونُوا أَوَّلَ كَافِرٍ بِهِ وَ لاَ تَشْتَرُوا بِآيَاتِي ثَمَناً قَلِيلاً وَ إِيَّايَ فَاتَّقُونِ»[1]؛ و به آنچه نازل كردهام [قرآن] ايمان بياوريد! كه نشانههاى آن با آنچه در كتابهاى شماست، مطابقت دارد و نخستين كافر به آن نباشيد! و آيات مرا به بهاى ناچيزى نفروشيد! (و به خاطر درآمد مختصرى، نشانههاى قرآن و پيامبر اسلام (ص) را كه در كتب شما موجود است، پنهان نكنيد!) و تنها از من (و مخالفت با دستورهايم) بترسيد (نه از مردم)».
در جلسه گذشته در رابطه با این آیه شریفه عرض شد که در این آیه و آیات بعد، نُه دستور خطاب به بنی اسرائیل وجود دارد که به دو مورد از آنها یعنی ایمان به قرآن و عدم کفر به قرآن اشاره شد. همچنین در رابطه با شأن نزول این آیه شریفه عرض شد که دو نفر از بزرگان یهود، هر ساله مجلسی برپا میکردند تا در مقابل بعثت رسول خدا (ص) مقاومت کنند و مردم را از ایمان به قرآن باز دارند؛ در حالی که قبل از بعثت پیامبر اسلام (ص) و نزول قرآن، یهودیان بر این عقیده بودند که بر اساس پیش بینیهای تورات و انجیل پیامبر جدیدی [پیامبر اسلام (ص)] مبعوث خواهد شد.
نکته دیگری که در رابطه با این آیه شریفه قابل ذکر است در رابطه با عبارت «ثمناً قلیلاً» میباشد که اشاره به همین مهمانی و جلسات اهل یهود دارد؛ به تعبیر دیگر این آیه شریفه به کم همتی یهودیان اشاره دارد که به خاطر منافع پست و اندک و رسیدن به آرزوهای خود، همه چیز را فراموش کردند و از پذیرش آیات الهی سر باز زدند.
نکته دیگر در رابطه با فعل «لاتشتروا» میباشد که صیغه نهی مخاطب از ریشه «شراء» است. لفظ «شراء» از الفاظ اضداد محسوب میشود؛ به این معنا که در دو معنای متضاد یعنی خرید و فروش به کار میرود.
در رابطه با کلمه «شراء» در کتاب مفردات راغب آمده است: «الشِّرَاءُ و البيع يتلازمان، فَالْمُشْتَرِي دافع الثّمن، و آخذ المثمن، و البائع دافع المثمن، و آخذ الثّمن.... و من هذا الوجه صار لفظ البيع و الشّراء يستعمل كلّ واحد منهما في موضع الآخرو شَرَيْتُ بمعنى بعت أكثر، و ابتعت بمعنى اشْتَرَيْتُ أكثر»[2]؛ براساس این تعبیر، مشتری به شخصی گفته میشود که ثمن را میپردازد و مثمن را دریافت میکند و فروشنده نیز کسی است که مثمن را میپردازد و ثمن را دریافت میکند.
«شراء» و «بیع» نماد کاملی از تبادل و جابهجایی میباشند لذا فعل «لاتشتروا» [که از باب افتعال است] در آیه شریفه، به معنای داد و ستد طرفینی است. بنابراین، بر اساس آیه مذکور (آیه 41 بقره)، یهودیان، مهمانی گرفتند و آیات قرآن را دادند. «شراء» در آیات دیگری از قرآن نیز به همین معنا به کار رفته است؛ از جمله آیه ذیل؛
«أُولئِكَ الَّذِينَ اشْتَرَوُا الضَّلاَلَةَ بِالْهُدَى»[3]؛ اينان (کسانی که آنچه را خداوند نازل کرده است کتمان میکنند)، همانهايى هستند كه گمراهى را با هدايت، و عذاب را با آمرزش، مبادله كردهاند.
معانی محتمل در رابطه با «اشتراء»
در تفاسیر سه معنا و احتمال برای «اشتراء» بیان شده است؛
معنای اول
«اشتراء» به معنای خریدن است، کما اینکه در آیه ذیل نیز به این معنا اشاره شده است؛
«إِنَّ اللَّهَ اشْتَرَى مِنَ الْمُؤْمِنِينَ أَنْفُسَهُمْ وَ أَمْوَالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ يُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَيَقْتُلُونَ وَ يُقْتَلُونَ وَعْداً عَلَيْهِ حَقّاً فِي التَّوْرَاةِ وَ الْإِنْجِيلِ وَ الْقُرْآنِ»[4]؛ خداوند از مؤمنان، جانها و اموالشان را خريدارى كرده، كه (در برابرش) بهشت براى آنان باشد؛ (به اين گونه كه:) در راه خدا پيكار مىكنند، مىكشند و كشته مىشوند؛ اين وعده حقّى است بر او، كه در تورات و انجيل و قرآن ذكر فرموده است.
کلمه «آیات» در آیه 41 ثمن قرار داده شده است لذا حرف «باء» بر سر «آیات» آمده است نظیر «اشتریت بهذه الدراهم کتابی» که کلمه «اشتراء» در حقیقت به معنای خریدن است.
سؤال: سؤال این است که چرا از منافع دنیوی که مثمن است، به ثمن تعبیر شده است؟
پاسخ: تعبیر مذبور [شناخته شدن منافع دنیوی به عنوان ثمن] تعریضی به اهل کتاب است که آنچه که منافع مادی آنان را مثمن و مقصود به ذات قرار داده است، همینهاست.
معنای دوم
«اشتراء» به معنای فروختن باشد.
سؤال: اگر «آیات»، مثمن است چرا حرف «باء» به «آیات» اضافه شده است در حالی که حرف «باء» باید بر ثمن داخل شود و گفته شود «لاتشتروا آیاتی بثمنٍ قلیل»؟
پاسخ: در پاسخ گفته شده است که حرف «باء» برای مقابله است لذا اشکالی ندارد که حرف «باء» به «ثمن» یا «مثمن» اضافه شود، یعنی دخول «باء» بر مثمن نیز مشکلی ایجاد نمیکند؛ کما اینکه در آیه زیر حرف «باء» به کلمه «ثمن» اضافه شده است؛
«وَ شَرَوْهُ بِثَمَنٍ بَخْسٍ دَرَاهِمَ مَعْدُودَةٍ»[5]؛ و (سرانجام،) او را به بهاى كمى-چند درهم- فروختند.
اما در آیه 41 سوره بقره حرف «باء» به مثمن اضافه شده است: «وَ لاَ تَشْتَرُوا بِآيَاتِي ثَمَناً قَلِيلاً»؛ و آيات مرا به بهاى ناچيزى نفروشيد.
معنای سوم
«اشتراء» به معنای استبدال و داد و ستد باشد. پس «لاتشتروا» به معنای «لاتستبدلوا» میباشد.
سؤال: اگر «اشتراء» به معنای استبدال باشد «آیات»، مُبدَل و «ثمن»، بَدل است و حرف «باء» بر بدل داخل میشود نه بر مبدل در حالی که در مانحنفیه حرف «باء» به مبدل اضافه شده است؟
پاسخ: حرف «باء» هم به مبدَل و هم به بدل اضافه میشود لذا از این جهت مشکلی وجود ندارد.
تا اینجا به سه دستور از دستورات نُهگانه خداوند به بنی اسرائیل [در آیه 41 بقره] اشاره شد؛ اول: «آمنوا بما انزلت...»؛ دوم: «لاتکونوا اول کافر به...» و «لاتشتروا بآیاتی...». البته باید توجه داشت که این دستورات مختص به بنی اسرائیل نیست [چون قرآن برای گروهی خاص نازل نشده است] بلکه برای همه انسانها است.
پیام آیه مذکور برای ما این است که مواظب باشیم لااقل بین آنچه که میدهیم و بین آنچه که میگیریم تناسبی وجود داشته باشد نه اینکه در مقابل به دست آوردن چیز کم بهای زیادی بپردازیم.
«والحمد لله رب العالمین»