فقه

 

  

 

 

 

 

خلاصه جلسه گذشته

 

بحث در بررسی سند روایت مرسله یونس‏بن عبدالرحمن بود که امام خمینی (ره) برای مدعای خود (تعبّدی بودن اوصاف حیض) به آن استناد کرده است. در جلسه گذشته مرسله بودن روایت مذکور از این جهت که تعبیر «عن غیر واحد» در آن بکار رفته است مورد بررسی قرار گرفت و عرض شد که درست است که روایت مذکور، مرسله است، لکن ارسال آن خدشه‏ای به اعتبارش وارد نمی‏کند و این روایت در عین مرسله بودن، مورد قبول است.

 

یکی از رُواتی که در سلسله سند روایت یونس‏بن عبدالرحمن قرار دارد، محمدبن عیسی بن عُبید یقطینی است که وثاقت او نیاز به بررسی دارد؛

 

نجاشی در رابطه با محمدبن عیسی گفته است: «محمد بن عيسى بن عبيد بن يقطين بن موسى مولى أسد بن خزيمة، أبو جعفر، جليل في (من) أصحابنا، ثقة، عين، كثير الرواية، حسن التصانيف، روى عن أبي جعفر الثاني عليه السلام (امام جواد (ع)) مكاتبة و مشافهة و ذَكر أبو جعفر بن بابويه (شیخ صدوق _(ره)) عن ابن الوليد أنه قال: ما تَفَرَّدَ به محمدُ بن عيسى مِن كتب يونس و حديثه لا يعتمد عليه و رأيت أصحابنا ينكرون هذا القول، و يقولون: مَن مثل أبي جعفر محمد بن عيسى»[1]؛ شیخ صدوق (ره) از ابن ولید نقل کرده است که گفته است که روایاتی که محمدبن عیسی به صورت متفرّد از کتب یونس نقل می‏کند مورد اعتماد نیست و من (نجاشی) دیدم که اصحاب ما این قول را [، یعنی قول شیخ صدوق (ره) را که از ابن ولید نقل کرده است] انکار می‏کنند و می‏گویند که چه کسی مثل ابی جعفر محمدبن عیسی می‏باشد؟ [کنایه از اینکه این شخص موثق است].

 

با توجه به عبارت مذکور، نجاشی محمدبن عیسی را توثیق کرده است، لکن شیخ صدوق (ره) او را تضعیف کرده است.

 

شیخ طوسی (ره) نیز فرموده است: «محمّد بن عيسى بن عبيد اليقطيني، ضعيف، استثناه أبو جعفر ابن بابويه مِن رجال نوادر الحكمة و قال: لا أروي ما يختص بروايته و قيل: إنّه كان يذهب مذهب الغلاة»[2]؛ محمدبن عیسی‏بن عبید یقطینی ضعیف است و شیخ صدوق (ره) او را از رجال نوادر الحکمة استثنا کرده است و گفته است که آنچه که به روایت از خودش اختصاص دارد را روایت نمی‏کنم و گفته شده است که پیرو مذهب غلات بوده است.

 

بنابراین، با توجه به اینکه محمدبن عیسی بن عبید در یک جا توسط نجاشی توثیق شده است و در جای دیگر توسط شیخ طوسی (ره) و شیخ صدوق (ره) تضعیف شده است آیا بین توثیق و تضعیف مذکور تعارض می‏شود و تساقط می‏کنند و محمدبن عیسی، مجهول و ناشناخته باقی می‏ماند یا اینکه مسأله به گونه‏ای حل می‏شود و نوبت به تعارض و تساقط نمی‏رسد؟

 

آیت الله خویی (ره) پس از حلّ اشکالِ ارسالی که نسبت به روایت یونس‏بن عبدالرحمن وارد بود در مورد وثاقت محمدبن عیسی بن عبید فرموده است: «و لكنّه ربما يورد على الاستدلال بها أنّ‌ الرّاوي عن يونس هو محمّد بن عيسى و هو ممّن ضعّفه الشيخ (قدس سره) في فهرسته، حيث قال: محمّد بن عيسى بن عبيد اليقطيني ضعيف استثناه أبو جعفر محمّد بن علي بن بابويه عن رجال نوادر الحكمة و قال: لا أروي ما يختص بروايته و لم يَعمَل ابنُ الوليد بما تَفَرَّد به محمّد بن عيسى عن يونس، حيث حكي عن ابن بابويه أنّه حَكى عن شيخه ابن الوليد أنّه قال: ما تفرّد به محمّد بن عيسى من كتب يونس و حديثه لا يُعتمد عليه، كما أنّ‌ الصّدوق لا يعتمد على ما تفرّد به على ما هو دأبه من تبعيّته لشيخه ابن الوليد في الجرح و التعديل و العمل برواية و تركه»[3]؛ لکن چه بسا بر استدلال به روایت یونس اشکال وارد می‏شود زیرا کسی که از یونس روایت می‏کند محمدبن عیسی است و او از کسانی است که شیخ طوسی (ره) در کتاب فهرستش او را تضعیف کرده است چون شیخ طوسی (ره) گفته است که محمدبن عیسی‏بن عبید یقطینی ضعیف است و شیخ صدوق (ره) او را از رجال نوادر الحکمة استثنا کرده است و گفته است که آنچه که به روایت از خودش اختصاص دارد را روایت نمی‏کنم و ابن ولید به آنچه که محمدبن عیسی؛ خودش به صورت متفرّد از یونس نقل کرده است، عمل نمی‏کند چون از شیخ صدوق (ره) حکایت شده است که او از استادش ابن ولید نقل کرده است که گفته است که بر آنچه که محمدبن عیسی خودش به تنهایی از کُتب یونس و حدیث یونس نقل کرده است، اعتماد نمی‏شود، کما اینکه شیخ صدوق (ره) نیز بر چیزی که محمدبن عیسی به تنهایی از یونس نقل می‏کند اعتماد نمی‏کند چون روش او در جرح و تعدیل و عمل به روایت و ترک عمل به روایت، تبعیّت از استادش ابن ولید و مشی بر طریق اوست [یعنی همان‏طور که استادش، بر روایاتی که محمدبن عیسی به تنهایی از یونس نقل کرده است اعتماد نمی‏کند، شیخ صدوق (ره) نیز بر آن روایات اعتماد نمی‏کند].

 

نظر آیت الله خویی (ره)، مبنی بر وثاقت محمدبن عیسی

 

آیت الله خویی (ره) بعد از نقل قول‏های مذکور، به دفاع از محمدبن عیسی پرداخته است و گفته است: «و لكن الصحيح أنّ‌ الرّجل لا إشكال في وثاقته و صحّة رواياته، و الوجه في ذلك أنّ‌ تضعيف الشيخ للرجل مستند إلى استثناء الصّدوق له، كما هو ظاهر كلامه المتقدِّم حيث قال: محمّد بن عيسى بن عبيد اليقطيني ضعيف استثناه أبو جعفر محمّد بن علي ابن بابويه عن رجال نوادر الحكمة، كما أنّ‌ استثناء الصدوق له مستند إلى ما ذكره شيخه ابن الوليد من أنّه لا يعتمد على ما تفرّد به محمّد بن عيسى من كتب يونس و حديثه، فالتضعيف في الحقيقة مستند إلى ابن الوليد _{(قدس سره)}»[4]؛ لکن صحیح این است که در وثاقت و صحت روایاتِ محمدبن عیسی اشکالی نیست و دلیل آن، این است که مستندِ تضعیف محمدبن عیسی از طرف شیخ طوسی (ره)، استثناء او از جانب شیخ صدوق (ره) است، کما اینکه این مطلب ظاهر کلام شیخ صدوق (ره) است که ذکر شد چون شیخ طوسی (ره) گفته است که محمدبن عیسی‏بن عبید یقطینی ضعیف است و شیخ صدوق (ره) او را از رجال کتاب نوادر الحکمة استثناء کرده است و استثناء شیخ صدوق (ره) نیز مستند به کلام استادش ابن ولید است زیرا ابن ولید بر آنچه که محمدبن عیسی خودش به تنهایی از کتاب‏های یونس و حدیث او نقل کرده است اعتماد نکرده است پس، تضعیفِ شیخ طوسی (ره) در حقیقت مستند به ابن ولید است.

 

نکته: کتاب نوادر الحکمة را محمدبن احمدبن یحیی‏بن عمران اشعری به رشته تحریر درآورده است. این کتاب، یکی از مجامعِ بزرگ روایی تا قبل از کتاب کافیِ کلینی است. نجاشی (ره) و شیخ طوسی (ره)، محمدبن احمدبن یحیی‏بن عمران اشعری را توثیق کرده‏اند، لکن گفته‏اند که مشکلی که او دارد این است که گاهی از ضِعاف روایت نقل کرده است.

 

یکی از أجلّاء امامیه شخصی به نام محمدبن حسن‏بن احمدبن ولید معروف به ابن ولید (ره) می‏باشد، او از میان راویانی که صاحب نوادر الحکمة در کتابش مستقیماً و بدون واسطه از آنها روایت کرده است تعدادی را در زمره راویان ضعیف قرار داده است و آنها را استنثاء کرده است که این افراد به مستثنیات ابن ولید معروف شده‏اند. یکی از کسانی که ابن ولید او را از رُوات نوادر الحکمة استثناء کرده است و او را ضعیف دانسته است محمدبن عیسی‏بن عبید یقطینی است.

 

نجاشی (ره) در ذیل ترجمه محمدبن احمدبن یحیی نام آن رُوات ضعیف را ذکر کرده است و یکی از آن رُواتِ ضعیف را محمدبن عیسی‏بن عبید دانسته است[5].

 

سؤال: مستثنیات ابن ولید تا چه اندازه اعتبار دارد؟

 

پاسخ: اولاً، رُواتی را که ابن ولید در زمره رُوات ضعیف قرار داده است، ضعیف‏اند مگر اینکه در خصوص یک روای دلیلی أقوی مبنی بر وثاقتش وجود داشته باشد، یعنی اصل این است که این رُوات که ابن ولید آنها را ضعیف دانسته است، ضعیف‏اند مگر اینکه دلیلی أقوی وجود داشته باشد که ضعف آن راوی را بپوشاند.

 

ثانیاً، از استثناء صورت گرفته از طرف ابن ولید، وثاقتِ مستثنی‏منه ثابت می‏شود، به این بیان که گفته می‏شود که افرادی از مشایخ و رُوات بلا واسطه‏ی محمدبن احمدبن یحیی که جزء مستثنیات ابن ولید نیستند و در زمره ضُعفاء قرار نگرفته‏اند، موثق می‏باشند و اگر موثق نباشند باید ابن ولید نام آنها را نیز در زمره ضعفاء قرار می‏داد بنابراین، از عدم قرار گرفتن در زمره ضعفاء، وثاقتشان ثابت می‏شود.

 

آیت الله خویی (ره) در ادامه فرموده است: «إلّا أنّ‌ عدم اعتماده (قدس سره) على ما تفرّد به محمّد بن عيسى من كتب يونس و حديثه لا يدلّ‌ على ضعف في الرّجل و إلّا لم يكن وجه لعدم اعتماده على خصوص ما تفرّد به عن يونس، لأنّه الضّعيف مطلقاً فلا يعتمد على شيء من رواياته، فيستفاد من تخصيصه عدم اعتماده بما تفرّد به من كتب يونس و حديثه أنّ‌ لروايته عنه خصوصيّة أوجبت عدم اعتماده (قدس سره) على روايته عنه في ذلك المورد فحسب»[6]؛ عدم اعتماد شیخ طوسی (ره) بر آنچه که محمدبن عیسی به تنهایی از کتب یونس و حدیث او روایت کرده است، به تنهایی بر ضعف محمدبن عیسی دلالت نمی‏‏کند وگرنه وجهی برای عدم اعتماد به خصوص روایاتی که محمدبن عیسی به تنهایی از کتب یونس و حدیث او روایت کرده است وجود ندارد زیرا [اگر بنا بر ضعف محمدبن عیسی باشد] او ضعیف است مطلقا بنابراین، بر هیچ یک از روایات او نباید اعتماد کرد، چه متفرّداً نقل کرده باشد و چه به صورت غیر متفرّد نقل کرده باشد پس، از تخصیص عدم اعتماد به روایاتی که محمدبن عیسی خودش به تنهایی از یونس نقل کرده باشد استفاده می‏شود که روایت او از یونس خصوصیتی دارد که موجب شده است که شیخ طوسی (ره) فقط به روایت محمدبن عیسی از کتاب یا حدیث یونس اعتماد نکند [و فقط در همین مورد به روایت او اعتماد نشده است بنابراین، نمی‏توان به طور مطلق روایات منقول از محمدبن عیسی را ضعیف دانست].