درس تفسیر حضرت آیة الله حسینی بوشهری |
«الحمدلله رب العالمين و صليالله علي محمد و آله الطاهرين و اللعن علي اعدائهم اجمعين»
تفسیر آیه 9: «يُخَادِعُونَ اللَّهَ وَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ مَا يَخْدَعُونَ إِلاَّ أَنْفُسَهُمْ وَ مَا يَشْعُرُونَ»[2].
نکتهای که در مورد این آیه وجود دارد رابطه نفاق، ریا و شرک است که باید ببینیم چه رابطهای بین این سه وجود دارد؟ از امام صادق (ع) روایت شده که حضرت میفرمایند: «الرِّيَاءُ شَجَرَةٌ لَا تُثْمِرُ إِلَّا الشِّرْكَ الْخَفِيَّ وَ أَصْلُهَا النِّفَاقُ يُقَالُ لِلْمُرَائِي عِنْدَ الْمِيزَانِ خُذْ ثوابك ممن عملت له»[3]؛ ریا درختی است که میوه آن چیزی جز شرک خفی نیست و اصل آن نفاق است که روز قیامت به ریاکار گفته میشود: پاداشت را از کسی که به خاطر او ریا کردهای بگیر.
نفاق مصداقی از شرک است و تا اصل شرک در نهان کسی پدید نیاید، نفاق از او سر نمیزند؛ چنانچه عمل منافقانه زمینه شدت شرک را فراهم میکند.
در روایت دیگری آمده است: «إن رسول الله (ص) سُئل عن النّجاة غداً؟ فقال: انّما النّجاة فی أن لاتخادع الله، فیخدعکم، فإنه مَن یخادع الله یخدعُه قیل له و کیف یخادع الله؟ قال: یعمل بما أمر الله به ثم یریدُ به غیرَه فاتّقوا الله»[4]؛ از رسول اکرم (ص) سؤال شد: روز قیامت، نجات در چیست؟ حضرت فرمودند: نجات در این است که با خداوند از در مکر وارد نشوی که مکر شما را به خودتان برمیگرداند و کسی که قصد کرده خدا را فریب دهد در اصل خود را فریب داده است، از حضرت سؤال شد: چگونه قصد فریب خدا را دارند؟ حضرت فرمودند: به این نحو که عملی را که خداوند متعال دستور داده انجام میدهند ولی غیر خدا را اراده میکنند.
جمع بندی:
در مقام جمع بندی در رابطه با این آیه شریفه (آیه 9 سوره بقره) سه نکته استفاده میشود:
1- حیله گری نشانه نفاق است. 2- منافق همواره در فکر ضربه زدن است؛ چون معنای «یخادعون» پنهان کردن امری و اظهار نمودن امر دیگری به منظور غافلگیر کردن و ضربه زدن است. 3- خدعه و نیرنگ نشانه عقل و شعور نیست.
تفسیر آیه 10: «فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزَادَهُمُ اللَّهُ مَرَضاً وَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ بِمَا كَانُوا يَكْذِبُونَ»[5]؛ در دلهای آنان (منافقان) بیماری وجود دارد پس خداوند متعال بر این بیماری میافزاید و برای آنان عذابی دردناک است به خاطر آنکه دروغ میگویند.
از نظر قرآن انسانها سه دستهاند: دسته اول: مؤمنان عادل که زندهاند و قلبی سلیم و سالم دارند. دسته دوم: مؤمنان ضعیف که زندهاند ولی بیمار دل هستند. دسته سوم: کافران و منافقان که مردهاند. در این آیه سخن از بیمار دلی منافقان است؛آنها افزون بر آنکه بر دلهایشان مُهر نهاده شده، حقایق را نیز درک نمیکنند «ذلِكَ بِأَنَّهُمْ آمَنُوا ثُمَّ كَفَرُوا فَطُبِعَ عَلَى قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لاَ يَفْقَهُونَ»[6]. پس منافقان هم در حکم مرده هستند و هم بیمارند؛ چون قلبشان مرده است و بهرهای از آن نمیبرند.
نکته مهمی که در اینجا وجود دارد این است که خداوند متعال سرنوشت منافقان و کافران را به هم گره زده است «وَ قَدْ نَزَّلَ عَلَيْكُمْ فِي الْكِتَابِ أَنْ إِذَا سَمِعْتُمْ آيَاتِ اللَّهِ يُكْفَرُ بِهَا وَ يُسْتَهْزَأُ بِهَا فَلاَ تَقْعُدُوا مَعَهُمْ حَتَّى يَخُوضُوا فِي حَدِيثٍ غَيْرِهِ إِنَّكُمْ إِذاً مِثْلُهُ إِنَّ اللَّهَ جَامِعُ الْمُنَافِقِينَ وَ الْكَافِرِينَ فِي جَهَنَّمَ جَمِيعاً»[7]؛ و خداوند(اين حكم را) در قرآن بر شما نازل كرده كه هر گاه بشنويد افرادى آيات خدا را انكار و استهزا مىكنند، با آنها ننشينيد تا به سخن ديگرى بپردازند! و گر نه، شما هم مثل آنان خواهيد بود. خداوند، منافقان و كافران را همگى در دوزخ جمع مىكند.
سؤال: چرا افزودن بیماری قلب منافقان، به خداوند متعال نسبت داده شده است؟
پاسخ: سنت خداوند بر این نیست که دل آدمی را بیمار کند یا بر آن بیماری بیفزاید، بلکه با دستور به ایمان و تقوا، خدای متعال از بیمار شدن دل، پیشگیری میکند. اما کسانی که با سوء اختیار خود از درمانهای خداوند بهره نمیبرند، دچار مرض قلبی و بیمار دلی میشوند. خداوند متعال میفرماید: «وَ آمِنُوا بِمَا أَنْزَلْتُ مُصَدِّقاً لِمَا مَعَكُمْ وَ لاَ تَكُونُوا أَوَّلَ كَافِرٍ بِهِ وَ لاَ تَشْتَرُوا بِآيَاتِي ثَمَناً قَلِيلاً وَ إِيَّايَ فَاتَّقُونِ»[8]؛ و به آنچه نازل كردهام[قرآن] ايمان بياوريد! كه نشانههاى آن، با آنچه در كتابهاى شماست، مطابقت دارد؛ و نخستين كافر به آن نباشيد! و آيات مرا به بهاى ناچيزى نفروشيد! (و به خاطر درآمد مختصرى، نشانههاى قرآن و پيامبر اسلام را، كه در كتب شما موجود است، پنهان نكنيد!) و تنها از من(و مخالفت دستورهايم) بترسيد(نه از مردم)! پس مسیر الهی، مسیر هدایت و هشدار است. سرِّ اِسناد افزایش بیمار دلیِ منافقان به خداوند، به این دلیل است که همه امور عالم با تدبیر خداوند متعال انجام میگیرد، لذا ازدیاد بیماری دل نیز با واسطه، به خداوند نسبت داده میشود؛ چون کل عالم هستی تحت سلطنت الهی قرار دارد و الا خداوند متعال جز سلامت، به قلب کسی افاضه نمیکند. لذا اگر عذابی هم وجود دارد از رهگذر عمل منافقان و کذب اعتقادی آنهاست.
برخی از مفسران خواستهاند جمله «فَزَادَهُمُ اللَّهُ مَرَضاً» را انشائی بدانند نه اخباری، گویا اینکه خداوند در مقام نفرین منافقان برآمده است؛ در صورتی که این چنین نیست؛ زیرا «فاء» در این جمله با چنین ترکیبی نشان دهنده جمله خبریه است.
«والحمد لله رب العالمین»