درس تفسیر حضرت آیة الله حسینی بوشهری |
«الحمدلله رب العالمين و صليالله علي محمد و آله الطاهرين و اللعن علي اعدائهم اجمعين»
تفسیر آیه 10 سوره بقره:
«يُخَادِعُونَ اللَّهَ وَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ مَا يَخْدَعُونَ إِلاَّ أَنْفُسَهُمْ وَ مَا يَشْعُرُونَ »[3] منافقان به گمان خود میخواهند خدا و مؤمنان را فریب دهند در حالی که خودشان را فریب میدهند اما نمیدانند. این آیه تکمله آیه قبل است که خداوند فرمود: «وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ يَقُولُ آمَنَّا بِاللَّهِ وَ بِالْيَوْمِ الْآخِرِ وَ مَا هُمْ بِمُؤْمِنِين»[4]، این خودش یک خدعه است که بعضی از مردم میگویند: به خدا و روز قیامت ایمان داریم در حالی که به خدا و روز قیامت مؤمن نیستند، در آیه بعد خداوند میفرماید: اینها به گمان خود، خدا و مؤمنان را فریب میدهند و از درِ مکر و نیرنگ با خدا و مؤمنان وارد میشوند و خیال میکنند اگر ظاهرسازی کنند و بگویند مؤمن هستیم، میتوانند خدا و مؤمنان را فریب دهند، لذا در بین مردم هم تعبیری به این مضمون وجود دارد که میگویند: «از دشمنی که مقابل تو است، نترس و از کسی بترس که از درِ آشتی وارد میشود»، لذا عمدتاً مواردی که شخصی به شخص دیگر توانسته ضربه بزند، مواردی بوده که دشمن از راه دوستی وارد شده و نهایتاً ضربه خودش را وارد کرده است و از راه دوستی انسان میتواند از اسرار و رازهای دیگران آگاهی پیدا کند و ضربه خود را به او وارد کند. قرآن میفرماید: منافقان با انحراف از راه درست و صراط مستقیم، عمری را در بیراهه میگذرانند و خیال میکنند که کار درست انجام میدهند، تمام نیروها و امکانات خود را در این راه مصرف میکنند و جز عذاب الهی بهرهای نمیگیرند.
سؤالی که مطرح میشود این است که خدعه منافقان با خداوند متعال چه نوع خدعهای است، آیا خدعه حقیقی است یا خدعه مجازی؟ لذا باید ببینیم خدعه چیست و از چه نوع است؟
خدعه منافقان با خداوند متعال؛ یا تعبیری مجازی است یا مقصود، چیزی است که به پندار باطل آنها میرسد؛ یعنی آنچه را که منافقان درباره خداوند متعال ممکن میپندارند و یا مقصود از یخادعون الله، یخادعون رسول الله میباشد؛ زیرا همان گونه که در باب اطاعت، اطاعت رسول مساوی با اطاعت خداوند متعال است «مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطَاعَ اللَّهَ»[5] در اینجا هم منظور از خدعه با خداوند، خدعه با رسول خدا است. پس منظور از خدعه منافقان با خداوند یا خدعه با احکام خداوند و دین الهی است که آن را مورد تمسخر قرار میدهند و یا خدعهای است که منافقان آن را ممکن میپندارند و یا منظور از خدعه با خدا، خدعه با رسول خدا میباشد، ولی این خدعه با هر معنایی که بیان شود در واقع یک نوع خود فریبی است نه دگر فریبی؛ زیرا این خدعه و نیرنگ خود آنان را میسوزاند؛ مثل اینکه کسی به پزشک مراجعه کند و پزشک به او دستوری دهد و دارویی را نسخه کند و بیمار به دروغ بگوید آن را مصرف کردهام، به گمان اینکه پزشک را فریب داده است ولی در حقیقت خودش را فریب داده و به خاطر مصرف نکردن دارو جان خود را در معرض خطر قرار داده است.
معانی واژهها:
خدعه: خدعه در لغت، عبارت است از پنهان نگه داشتن چیزی که شأن آن آشکار بودن است و منافقان از رهگذر خدعه، حقیقتی را پنهان میکنند، لذا کلمه خدعه در این آیه به کار رفته است و چون این حالت به صورت پیوسته و مستمر در وجود آنان هست خداوند متعال از لفظ مضارع (یخادعون) که مفید استمرار است استفاده کرده؛ یعنی پیوسته کارشان خدعه و فریب میباشد، فعل یخادعون گرچه از باب مفاعله است ولی میتواند به معنی خدعه طرفینی نباشد؛ چون خدعه خداوند مثل خدعه منافقین نیست بلکه کیفر خدعه آنهاست و این از مواردی است که در باب مفاعله در فعل یک طرفه بکار میرود همان گونه که در صرف خواندهاید که «عاقَبتُ اللَّص»؛ یعنی دزد را تعقیب میکنم که این تعقیب یک طرفه است؛ یعنی من دزد را تعقیب میکنم. یا اینکه گفته میشود: «عافاه الله»؛ یعنی خداوند به او عافیت بدهد که این عافیت دادن یک طرفه است.
یشعرون: از شعور گرفته شده و از ریشه «شعر» میباشد و به معنای باریک بینی و درک دقیق است و به چنین باریک اندیشی، موشکافی گفته میشود و هرگز در مورد ادراک امور بدیهی اطلاق نمیشود، به شاعر هم از این جهت شاعر گفته میشود که ظرائف را ادراک میکند. خداوند متعال در این آیه میخواهد بفرماید که چون خداوند متعال عالم به نهان و آشکار است و هیچ صحنهای از جهان هستی برای او غیب نیست و «لاَ جَرَمَ أَنَّ اللَّهَ يَعْلَمُ مَا يُسِرُّونَ وَ مَا يُعْلِنُونَ إِنَّهُ لاَ يُحِبُّ الْمُسْتَكْبِرِينَ»[6] بنابراین خدعه و پنهان کاری در مقابل خداوند متعال معنی ندارد ولی منافقان این حقیقت ظریف را نمیدانند؛ چون آنها به خاطر جهل به علم فراگیر خداوند و مغرور بودن، تصور میکنند که خدعه نسبت به خداوند متعال امکان پذیر است.
مقصود از خدعه با مؤمنان هم همان چیزی است که در آیه شریفه: «وَ إِذَا لَقُوا الَّذِينَ آمَنُوا قَالُوا آمَنَّا وَ إِذَا خَلَوْا إِلَى شَيَاطِينِهِمْ قَالُوا إِنَّا مَعَكُمْ إِنَّمَا نَحْنُ مُسْتَهْزِءُونَ »[7] به آن اشاره شده است که بعداً در تفسیر این آیه بیان خواهد شد.
«والحمد لله رب العالمین»