فقه

 

 

 

 

 

 

 

«الحمدلله رب العالمين و صلي‌الله علي محمد و آله الطاهرين و اللعن علي اعدائهم اجمعين»

خلاصه جلسه گذشته

محقق حلی در کتاب معتبر از قول ابن جنید نقل کرده بود که ایشان  معتقد است ظرفی که به ولوغ کلب، متنجِّس شده است باید هفت مرتبه شسته شود که یک مرتبه آن به وسیله خاک است و شش مرتبه دیگر به وسیله آب.[1]

بررسی کلام ابن جُنید

سؤال این است که دلیل ابن جنید بر این مطلب (هفت بار شستن ظرفی که به ولوغ سگ متنجّس شده است، چیست؟

ظاهراً دو روایت می‏تواند مستند کلام ابن جنید اسکافی باشد؛ یکی موثقه عمار و دیگری روایت نبوی که در این رابطه وارد شده است؛

روایت اول: موثقه عمار؛

أَنَّهُ سَأَلَهُ عَنِ الْإِنَاءِ يُشْرَبُ فِيهِ النَّبِيذُ فَقَالَ: «تَغْسِلُهُ سَبْعَ مَرَّاتٍ وَ كَذَلِكَ الْكَلْبُ»[2]؛ عمار ساباطی می‏گوید که از امام صادق (ع) درباره ظرفی سؤال شد که در آن نبیذ آشامیده می‏شود؟ حضرت (ع) فرمود که آن ظرف را هفت مرتبه می‏شویی و همچنین است ظرفی را که سگ در آن ولوغ کرده است.

در این روایت یک مشبه داریم که «نبیذ» است و یک مشبهٌ‏به که «کلب» است و همان حکمی که برای مشبه (نبیذ) ثابت است برای مشبهٌ‏به (کلب) نیز ثابت می‏شود بنابراین، ظرفی که سگ در آن ولوغ کرده نیز باید هفت مرتبه شسته شود تا پاک شود.

روایت دوم: روایت نبوی؛

رواه مسلم عن النبي صلى اللّه عليه و آله «إذا ولغ الكلب في إناء أحدكم فليغسله سبعا أولاهن بالتراب»[3]؛ مسلم بن حجاج نیشابوری از رسول گرامی اسلام (ص) روایت کرده که حضرت (ص) فرموده است که اگر سگ در ظرف یکی از شما ولوغ کرد، باید آن را هفت بار بشویید که اولین بار آن با خاک باشد. [این روایت از طریق مجامع شیعه نقل نشده است بلکه از طریق مجامع اهل سنت نقل شده است].

بررسی روایت اول

موثقه عمار را در آینده مورد بحث قرار خواهیم داد و در بحث از نبیذ خواهیم گفت که آنچه بر اساس ادله ثابت می‏شود این است که ظرفی که در آن نبیذ آشامیده می‏شود با سه بار شستن پاک می‏شود بنابراین، این که در روایت عمار به هفت بار شستن حکم شده است را بر قدر متیقن که سه بار شستن است حمل می‏کنیم و بیشتر از سه بار را بر استحباب حمل می‏کنیم که این مطلب با توجه به ادله‏ای که بعداً در بحث از نبیذ ذکر خواهیم کرد روشن خواهد شد بنابراین، سه بار شستن ظرف متنجِّس به نبیذ مسلم است و مازاد بر سه بار بر استحباب حمل می‏شود.

در رابطه با کلب نیز با توجه به اینکه خود مشبّهٌ‏به (نبیذ) با سه بار شستن پاک می‏شود و مازاد بر آن بر استحباب حمل شد، عرض می‏کنیم که در رابطه با کلب نیز که مشبّه است، سه بار شستن مسلّم است و مازاد بر آن بر استحباب حمل می‏شود بنابراین، هفت بار شستن واجب نیست.

بررسی روایت دوم

سند روایت نبوی ضعیف است به خاطر اینکه از طرق عامه نقل شده است نه از طرق خاصه لذا نمی‏توان به آن استناد کرد.

به علاوه دو روایت نبوی دیگر وجود دارد که با روایت نبویِ مورد استناد معارضند؛

روایت اول: «اذا ولغ الکلب فی اناء احدکم فالیغسله ثلاث مرّات».[4]

روایت دوم: «اذا ولغ الکب فی اناء احدکم فالیغسله خمساً او سبعاً».[5]

بنابراین، با توجه به دو روایت فوق فهمیده می‏شود که آنچه مسلّم است این است که ظرف متنجِّس به ولوغ سگ سه بار باید شسته شود و روایتی که پنج یا هفت بار شستن را مطرح کرده است حاکی از این است که سه بار شستن، یک امر الزامی است و مازاد بر آن مستحب است.

نتیجه اینکه کلام ابن جنید اسکافی مبنی بر هفت بار شستن ظرفی که به ولوغ سگ متنجِّس شده است، تمام نیست.

بررسی کلام شیخ مفید (ره)، سید مرتضی (ره)و شیخ طوسی (ره)

شیخ مفید فرموده بود: «و إذا ولغ الكلب في الإناء وجب أن يهراق ما فيه و يغسل ثلاث مرات، مرتين منها بالماء و مرة بالتراب تكون في أوسط الغسلات الثلاث ثم يجفف و يستعمل».[6]

همچنین سید (ره) در انتصار فرموده بود: «و مما انفردت به الإمامية: إيجابهم غسل الإناء من سؤر الكلب ثلاث مرات إحداهن بالتراب».[7]

همچنین مرحوم شیخ در خلاف فرموده بود: « إذا ولغ الكلب في الإناء، وجب اهراق ما فيه و غسل الإناء ثلاث مرات، إحداهن بالتراب».[8]

تفاوت قول مرحوم سید (ره) و مرحوم شیخ (ره) با قول مشهور در این است که مشهور و شیخ مفید (ره) نیز مانند مرحوم سید (ره) و مرحوم شیخ (ره) معتقدند که ظرفی که به وسیله ولوغ سگ، متنجّس شده است باید سه بار شسته شود که یک مرتبه آن به وسیله خاک است لکن اختلاف در این است که خاک‏مالی در کدام مرتبه است؟

مشهور معتقدند اولین مرتبه به وسیله خاک است [اولاهنّ بالتراب] یعنی نخست باید خاک‏مالی شود ولی سید مرتضی (ره) و شیخ طوسی (ره) معتقدند لازم نیست مرتبه اول خاک‏مالی شود بلکه فرقی از این جهت نیست که خاک‏مالی در مرتبه اول باشد یا دوم یا سوم [احدهنّ بالتراب] و شیخ مفید (ره) بر خلاف اینها معتقد است خاک‏مالی باید در مرتبه دوم باشد [وسطاهنّ بالتراب]، حال سؤال این است که حکم مسأله در اینجا چگونه است، یعنی خاک‏مالی در کدام مرتبه واقع می‏شود؟

پاسخ این است که با توجه به صحیحه بقباق که در جلسه گذشته به آن اشاره کردیم [«...وَ اغْسِلْهُ بِالتُّرَابِ أَوَّلَ مَرَّةٍ ثُمَّ بِالْمَاءِ»] عرض می‏کنیم که این روایت صراحت دارد در اینکه شستن مرتبه اول باید به وسیله خاک باشد.

بنابراین، عرض می‏کنیم که صحیحه بقباق معارضی ندارد و شیخ مفید هم مستندی برای کلام خود ندارد یعنی مستندی نداریم که گفته باشد خاک‏مالی باید در وسط واقع شده باشد و روایتی نیز پیدا نکردیم که با صحیحه بقباق معارض باشد و کلمه وسطاهنّ را مطرح کرده باشد. تنها یک روایت وجود دارد که شاید مستند سید مرتضی (ره) و شیخ طوسی (ره) باشد. پس مستندی برای کلام شیخ مفید (ره) مبنی بر اینکه خاک‏مالی در مرتبه دوم باشد وجود ندارد و فقط یک روایت در کتاب فقه الرضوی آمده است که شاید بتواند مستند کلام سید مرتضی (ره) و شیخ طوسی (ره) باشد و در نتیجه گفته شود که بین این روایت و روایت صحیحه بقباق تعارض وجود دارد چون صحیحه بقباق می‏گوید که مرتبه اول باید خاک‏مالی شود لکن روایتی که در فقه الرضوی آمده می‏گوید که یکی از آن سه مرتبه باید به وسیله خاک، خاک‏مالی شود و فرقی نمی‏کند که مرتبه اول باشد یا دوم و یا سوم.

از امام رضا (ع) نقل شده که حضرت (ع) فرمود: «إن وقع كلب أو شرب منه أهريق الماء و غسل الإناء ثلاث مرات مرة بالتراب و مرتين بالماء ثم يجفف»[9]؛ اینکه فرموده است «مرة بالتراب و مرتین بالماء» با کلام سید مرتضی (ره) و شیخ طوسی (ره) ساگار است که فرمودند که ظرفی که به ولوغ سگ، متنجّس شده باشد سه مرتبه شسته می‏شود که یکی از آن مراتب به وسیله خاک است، یعنی خاک‏مالی می‏شود.

حل تعارض بین صحیحه بقباق و روایت فقه رضوی

اولاً: روایت منسوب به فقه رضوی قابل استناد نیست چون فقه رضوی سنداً مورد خدشه است و روایات آن را تلقی به قبول نکرده‏اند لذا نمی‏توان به روایات آن استناد کرد؛

ثانیاً: بر فرض که سند این روایت را صحیح بدانیم و بگوییم طبق این روایت مشخص نشده که خاک‏مالی در کدام مرتبه از مراتب سه‏گانه‏ی شستن باید واقع شود، عرض می‏کنیم که صحیحه بقباق مرتبه خاک‏مالی را مشخص کرده و فرموده که خاک‏مالی باید در مرتبه اول باشد. بنابراین، مرتبه خاک‏مالی که در روایت فقه رضوی مطلق آمده با صحیحه بقباق به مرتبه اول مقید می‏شود یعنی ظرفی که به ولوغ سگ متنجّس شده است نخست باید خاک‏مالی شود و بعد از آن دو بار شسته شود.

نتیجه: کیفیت تطهیر ظرفی که به ولوغ سگ، متنجّس شده است به این نحو است که باید سه مرتبه شسته شود لکن مرتبه اول به وسیله خاک، خاک‏مالی شود و بعد از آن دو بار به وسیله آب شسته شود.

«والحمد لله رب العالمین»